1. Dzieje Królestwa Polskiego i dzieje Gniezna - SĄ ŚCIŚLE POWIĄZANE

Państwo Polskie pojawiło się na arenie międzynarodowej około IX wieku. Kronikarze ówcześni zanotowali, że w Gnieźnie powstaje jednonawowe Oratorium.

Około 963 roku Mieszko I występuje jako postać o znaczeniu międzynarodowym.

Rok 966 – to przyjęcie chrześcijaństwa w Państwie Księcia Mieszka I.

977 – w kościele gnieźnieńskim pochowano Świętej Pamięci małżonkę Mieszka I - Dąbrówkę. Około 992 roku - pierwsza ustawa Dagome Judex. Jest to dokument, który poddaje Księstwo Polskie zwierzchności Papieża. W owych czasach oznacza to, że Księstwo Polskie zostaje włączone do Uniwersum Świata Chrześcijańskiego.

996 – Święty Wojciech przybywa do Gniezna.

997 – męczeńska śmierć Św. Wojciecha.

999 – brat Św. Wojciecha – Gaudenty, zostaje arcybiskupem Gniezna. Święty Wojciech zostaje pochowany w kościele Gnieźnieńskim.

1000 – Zjazd Gnieźnieński - spotkanie Władców Europy na zaproszenie Bolesława Chrobrego. Otton III wręcza Bolesławowi Chrobremu insygnia koronacyjne - diadem królewski oraz kopię włóczni Świętego Maurycego.

1006 – umiera arcybiskup Gaudenty.

1018 – pożar Gniezna - kościoła, miasta i grodu.

1018-1025 – budowa nowego kościoła jako Katedry.

1025 – koronacja Księcia Bolesława Chrobrego na Króla Polskiego. Koronacja Mieszka II – następcy Bolesława Chrobrego. Bolesław Chrobry umiera.

1038-1039 – zniszczenie Katedry w czasie najazdu Księcia Czeskiego Brzetysława.

1064 – konsekracja odbudowanej Katedry.

1076 – koronacja Bolesława Śmiałego.

1090-1097 – katastrofa budowlana a następnie naprawienie szkód w KATEDRZE.

1175 – powstają Drzwi Gnieźnieńskie – arcydzieło analogiczne - ale wcześniejsze wobec arcydzieł włoskich, jak Campanilla Giotta i Baptisterium Ghibertiego we Florencji (por. Vasari).

1177 – drugi Zjazd Gnieźnieński. Ważne spotkanie Książąt i Duchownych.

1192 – zniszczenie Gniezna.

1220 – pierwsza wiadomość o kościele Świętego Jerzego.

1234-1237 – Władysław Odonic buduje Zamek Gnieźnieński.

1239-1243 – Gniezno otrzymuje prawa miejskie.

1279 – Bolesław Pobożny buduje kościół Franciszkanów.

1284 – powstaje Klasztor Panien Klarysek w Gnieźnie.

1295 – koronacja Przemysława II w Katedrze w Gnieźnie.

1300 – koronacja Wacława II w Katedrze Gnieźnieńskiej.

1331 – Krzyżacy niszczą Katedrę i miasto.

1342 – początki Katedry Gotyckiej.

1370 – do Gniezna przybywa Król Ludwik Węgierski.

1457 – Król Kazimierz Jagiellończyk przekazuje arcybiskupowi Jakubowi i Kapitule gród na Wzgórzu Lecha. A to powiększa dobra i wpływy arcybiskupa Gniezna.

1503 – ważny dokument – widok Gotyckiej Katedry w Gnieźnie uwieczniony w antyfonarzu Klemensa z Piotrkowa.

1503-1945 – 8 pożarów Katedry i miasta – Gniezna.

1503-1946 – etapy ratowania Katedry

1520 – arcybiskup Jan Łaski buduje kaplicę na Bożej Roli.

1623 – Zygmunt III Waza przybywa do Gniezna i pomaga się podnieść Katedrze.

1768 – Gniezno miastem wojewódzkim.

1793 – Prusacy zajmują Gniezno i stopniowo likwidują mury. Zagrożona Katedra.

1979 – Papież Jan Paweł II odwiedza Gniezno.

1997 – druga Pielgrzymka Jana Pawła II. Trzeci Zjazd Gnieźnieński – przybycie 7 prezydentów państw Europy.

2025 – 1000 lat Korony Polskiej. Wspomnienie Koronacji Bolesława Chrobrego.

Polska i Czechy za panowania Bolesława Chrobrego

Katedra w Gnieźnie w 1509 roku z antyfonarza Klemensa z Piotrkowa z Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie.

Relikwiarz św. Wojciecha w katedrze Gnieźnieńskiej

Gniezno - tympanon portalu z Drzwiami Gnieźnieńskimi

Drzwi Gnieźnieńskie

2. Arcydzieła Katedry Gnieźnieńskiej…

Dzieje Katedry datujemy od IX wieku. Klęski naturalne, wojny i pożary niszczyły Katedrę i miasto wielokrotnie. Dzięki pomocy życzliwych donatorów oraz pracy pod kierunkiem Władz Duchownych i Świeckich – Katedra powracała do życia. Cenne zabytki – to Kaplice poświęcone osobom i rodzinom, związane z Gnieznem historycznie i uczuciowo. Najcenniejsze zabytki to Drzwi Gnieźnieńskie, Relikwiarz i Konfesja Świętego Wojciecha oraz pozostałości najdawniejszych Kaplic i szczątków historycznych Katedry.

Drzwi Gnieźnieńskie - TO WYJATKOWE ARCYDZIELO….

Jest to bardzo ciekawy zabytek. Bezcenne dzieło sztuki romańskiej w Polsce - powstało w Gnieźnie. Jest stopem miedzi z dodatkami – tak powstaje brąz. Drzwi mają dwa skrzydła – skrzydło prawo ma 323 cm. wysokości i 83 cm. szerokości. Skrzydło lewe ma 328 cm. wysokości i 84 cm. szerokości. Każde skrzydło zawiera 9 scen z życia Świętego Wojciecha. Są to płaskorzeźby ujęte w prostokąty. Oddzielone są listewkami. Każda scena objęta jest odrębnym ornamentem, zwanym bordiurą.

Oto wykaz scen z życia Św. Wojciecha…

Lewe skrzydło (od dołu do góry)

1. Narodziny Św. Wojciecha.

2. Ofiarowanie w kościele w Libicach.

3. Oddanie na naukę do szkoły w Magdeburgu.

4. Modlitwa przy grobie męczenników.

5. Nadanie Świętemu Wojciechowi godności biskupiej przez Ottona II w Weronie.

6. Wypędzenie szatana z opętanego.

7. Widzenie senne Świętego.

8. U Bolesława II w obronie niewolnych.

9. Cud w klasztorze Świętego Aleksego na Awentynie.

Prawe skrzydło (od góry do dołu)

1. Początek misji w Prusach.

2. Chrzest Prusów.

3. Nauczanie.

4. Ostatnia msza Św. Wojciecha.

5. Śmierć Świętego Wojciecha.

6. Wystawienie zwłok.

7. Wykupienie zwłok przez Bolesława Chrobrego.

8. Przeniesienie zwłok do Gniezna.

9. Złożenie do grobu w Katerze Gnieźnieńskiej.

Należy podkreślić wielką wartość estetyczną Drzwi Gnieźnieńskich. Sceny z życia Świętego Wojciecha – to piękne płaskorzeźby. Bordiury – to całe bogactwo roślin, ludzi i zwierząt. Cały ten symboliczny Świat ujęty jest w ramy spiralnej wici (z licznymi odgałęzieniami). Wśród 85 odgałęzień można odnaleźć 64 przedstawienia zoomorficzne. Lewe skrzydło Drzwi zawiera też podpis twórcy. Na listwie lewego skrzydła wykonano napis już po odlaniu samych Drzwi. Częściowo widoczny napis brzmi – ME FECIT – LUITINIUS (LATINUS). Tak można odczytać częściowo uszkodzony podpis twórcy.

Okres przełomu między stylem romańskim a gotykiem, gotykiem a renesansem i barokiem - jest to czas bogaty w arcydzieła sztuk i rzemiosł wszelakich...

1480 r. – płyta nagrobna Arcybiskupa Jakuba z Sienna. Prawdopodobnie autorem jest artysta z Flandrii

1495 – płyta nagrobna Prymasa Zbigniewa Oleśnickiego – autorstwa Wita Stwosza.

1622 – relikwiarz Św. Wojciecha ufundowany przez Biskupa Wojciecha Pilchowicza. Wykonał Piotr van der Rennen z Gdańska.

3. Polska – wspólnota ducha – według „Kroniki Polskiej” Wincentego Kadłubka (ok. 1150-1223)

Arcybiskup Krakowa – Wincenty Kadłubek skończył pisać swoją Kronikę w 1218 roku. Był to człowiek o niezwykle wszechstronnym wykształceniu, autor bogatej korespondencji dyplomatycznej i naukowej, prozy i poezji w kilku językach (przeważnie po łacinie). Przez swoich współczesnych był bardzo chwalony za to, że włączył historię Polski w historię Świata. Jest to sposób myślenia – narodowy i uniwersalny. Była to epoka, kiedy splatały się starożytne dzieje kultury grecko – rzymskiej z dziejami poszczególnych narodów Europy. Biskup Kadłubek był wielkim erudytą. Jego teksty zawierają nawiązania do około 160 arcydzieł historyków i filozofów oraz poetów starożytnych i współczesnych. Czytelnik Kroniki i dziś zauważa bogactwo stylu i języka, bogactwo faktów. Bezcennym osiągnięciem kronikarza są studia nad znaczeniem i sensem wyrazów.

Kronika ma 4 części. Część pierwsza zawiera fantastyczne opowieści o narodzie Lechitów. Pozostałe części opisują historię Polski do 1202 roku. Głównymi bohaterami części pierwszej są Książę Krak i Wanda. Dominującą formą Kroniki jest dialog Biskupa krakowskiego Mateusza i Arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana. Wszystkie części są połączone głównym wątkiem dotyczącym wspólnoty duchowej Lechitów. Jest to naród bardzo dzielny i niezwyciężony. Dzisiaj możemy powiedzieć, że Książę Krak „zawiera ze swoimi poddanymi układ, który przemienia ich w obywateli” (por. Kronika Polska, czyt. wg. A. Nowak 2020). Drugim istotnym wątkiem łączącym całość Kroniki – jest pojęcie prawa, któremu w równym stopniu podlegają Książę i obywatele. „Cała sztuka panowania polega na tym, by państwo stało na straży sprawiedliwości, aby w najmniejszym stopniu nie uciskało słabszych” (por. Kronika Polska, czyt. wg. A. Nowak 2020). Rozwijając te dwie zasady polityki – trzeba podkreślić, że Mistrz Kadłubek opracowuje w całej Kronice znakomitą definicję sprawiedliwości. „Sprawiedliwość polega na tym, by najbardziej pomagać temu, który może najmniej” (por. Kronika Polska, czyt. wg. A. Nowak 2020). Dodajmy, że w konsekwencji Mistrz Kadłubek opracowuje także powiązanie idei braterstwa i sprawiedliwości oraz walki o wolność. W kontekście wyżej wymienionych idei, kształtuje się wspólnota duchowa narodu polskiego. Często pojawia się w Kronice słowa patria – ojczyzna. Mistrz Kadłubek definiuje patriotyzm, czyli miłość do ojczyzny… „Czego podejmujemy się z miłości do ojczyzny, miłością jest, a nie szaleństwem; jest męstwem – a nie zuchwałością, bo mocna jest miłość – jak śmierć” (por. Kronika Polska, czyt. wg. A. Nowak 2020). Przez stulecia powstaje i rozrasta się wspólnota duchowa narodu polskiego. W tym miejscu, należy przypomnieć istotne dla Mistrza Kadłubka pojęcie tożsamości. Mistrz Wincenty pisze… „Tożsamość jest matką wspólnoty”. Pojęcie wspólnoty przekazywane jest przez pokolenia – podobnie jak pojęcie tożsamości. Poczucie tożsamości we wspólnocie dotyczy umysłu, ducha oraz systemu wartości. Jest to wspólne myślenie o pojęciu wartości Najwyższych oraz prawie identyczne odróżnianie dobra od zła. Podkreślamy, że pojęcie tożsamości we wspólnocie jest wyraźnym nawiązaniem do idei porozumienia, którą odnajdujemy w dziełach Arystotelesa i Cycerona. Mistrz Wincenty łączy epokę grecko – rzymską z epoką chrześcijańską i naukowym badaniem swojej współczesności. Na owe czasy ważne jest, że wspólnota duchowa jest identyczna z królestwem i ojczyzną. Stąd wniosek, że według Mistrza Wincentego Polska jest wspólnotą polityczną i moralną.

Wincenty Kadłubek w pochodzie benedyktynów – fragment rysunku Jana Matejki

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, pl. Mariacki 5, Stare Miasto, Krakow

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, ołtarz Zaśnięcia NMP (ołtarz Wita Stwosza, 1489), pl. Mariacki 5, Stare Miasto, Kraków

Kościół Świętego Krzyża w Krakowie na fotografii przed 1896 rokiem

Kościół Świętego Krzyża, sklepienie palmowe, pl. św. Ducha 2, Stare Miasto, Kraków

4. Kraków na przełomie średniowiecza i renesansu… (echa późniejsze i współczesne)

Podobnie jak wspólnota narodowa, tak każde miasto ma swojego ducha i atmosferę. Kraków zaczyna istnieć na mapie Europy od X – XI wieku. W roku 1222 dokumenty mówią o początku projektu kościoła Mariackiego w Krakowie. Początkowo była to tylko fundacja – dotycząca kościoła w stylu romańskim. Następnie pojawiły się cechy gotyku. Prawdziwym skarbem są pradawne dzwony, gongi i sygnaturki. Od roku 1477 rozsławił Kraków i Katedrę Mariacką Mistrz Wit Stwosz. Powstała tu szkoła i warsztat. Stwosz zrzekł się obywatelstwa Norymbergi. Dzieła Wita Stwosza odnajdujemy w wielu miastach polskich (w Gnieźnie, na Wawelu, we Włocławku). Trwają dyskusje na temat dystrybucji rozproszonych dzieł Stwosza, to jednak nie zmienia faktu, że był to genialny artysta – autor wspaniałego ołtarza w kościele Mariackim.

W Krakowie wszystko ze wszystkim się łączy w jedną duchową całość. Na przykład historia Katedry Mariackiej i dzieje Kościoła Świętego Krzyża przypominają czasy, kiedy Biskupem krakowskim był Iwo Odrowąż, który sprowadził do Polski w roku 1220 Zakon Szpitalny Świętego Ducha (który powstał 1175 r. – to jest w tym samym roku, w którym powstały Drzwi Gnieźnieńskie). Były to czasy intensywnych kontaktów Krakowa i Gniezna z Burgundią – żywym ośrodkiem kultury Europejskiej. Potwierdzają to źródła z Krakowa, Burgundii, Gniezna i Rzymu. Zatrzymajmy się na chwilę przy dziejach tej wspólnoty. Symbolem Szpitalników (a zwłaszcza Gwidona z Montpellier) został Duch Święty, mottem – 25. rozdział Ewangelii według Świętego Mateusza oraz słowa: „Byłem głodny, a daliście mi jeść”. Papież Innocenty III zatwierdził regułę Szpitalników w roku 1198. Jako że Zakon działał w dzielnicy Rzymu o nazwie de Saxia, służył biednym w całej Europie i trwa mimo przeszkód w latach 1220-1850, nazwa zakonu (św. Ducha de Saxia) pozostaje. Siedzibą Szpitalników był kościół Świętego Krzyża. Powiązania obu kościołów – Katedry Mariackiej i kościoła Świętego Krzyża – odnajdziemy w archiwum Kurii krakowskiej i w dokumentach kościołów. Najnowsze technologie pozwalają odkryć dzieje obyczajów i arcydzieł z najdawniejszych czasów. W tym miejscu trzeba podkreślić rolę polskiej nauki w odkrywaniu tajemnic średniowiecza. Niepowtarzalne badania prowadził Stanisław Wyspiański. Odkrył i opisał najdawniejsze freski i polichromie z kościoła Świętego Krzyża w roku 1898. Badania dawnej polichromii wzbogaciły warsztat malarski i konserwatorski nie tylko Wyspiańskiego, ale i Matejki, Mehoffera i innych twórców tej epoki. Wyspiański zaprojektował konserwację dawnych fresków i polichromii. Władze miasta jednak odsunęły artystę od tej pracy i przekazały konserwację w nieciekawe ręce. Odkrycie Wyspiańskiego miało ogromne znaczenie dla każdego, kto chciał zrozumieć sztukę dawną. Wielki artysta odkrył szkielety i rytmy malarstwa cyklicznego – szczególnie w obrazach Pasji, Sądu Ostatecznego, Pieśni nad Pieśniami, innych wątków w Biblii i Ewangelii. A co najważniejsze – Wyspiański odkrył w dawnej polichromii mnóstwo pokrewieństw artystycznych. Wykazał, że polichromia ma ślady współautorstwa Szkoły Malarskiej Stanisława Samostrzelnika, a to potwierdzone zostało w strukturze malarstwa renesansowego w Bazylice Cystersów w Mogile. Co więcej, część Kościoła Św. Krzyża wykazuje wyraźne pokrewieństwo ze wszystkim dziełami Samostrzelnika. W ten sposób Wyspiański odkrył i opisał analogię stylową oraz stylistyczną – pomiędzy sztuką niemiecką, niderlandzką, środowisk artystycznych z Doliny Dunaju, środowisk dworów europejskich i z tradycji najdawniejszej Krakowa. A zatem w kościele Świętego Krzyża a Katedrze Mariackiej odnajdziemy zabytki, których korzenie sięgają roku 1220 i początków Krakowa.

5. Sztuka, nauka, oświata, dyplomacja

Dokumenty i zabytki dowodzą – że od IX w. rozwijała się kultura i sztuka na ziemiach polskich. Pozostawały w ścisłym związku z łacińską kulturą zachodu. W architekturze dominował styl romański. W planowaniu przestrzennym – kronikarze potwierdzają, że granic Polski broniło kilkadziesiąt grodów. Kościoły romańskie także pełniły role warowni. W grodach i kościołach powstawały szkoły, biblioteki, skryptoria, kancelarie. Utrwalało się przekonanie, że relacje międzyludzkie definiowane są przez dokumenty prawne i prawnicze. Powstaje nowy obyczaj – zgodnie z którym – każda czynność prawna ma być potwierdzona na piśmie. Dotyczy to czynności zewnętrznych i wewnętrznych w państwie. Wzorem ma być dokument Dagome Judex, w którym Mieszko potwierdza swoją przynależność do wspólnoty chrześcijańskiej i aprobuje ścisły związek Polski z Uniwersum, którym kieruje Papież- i Najwyższa Opatrzność. W ten sposób, upowszechniają się lokalne i uniwersalne wzorce kulturowe. Ogromną rolę odgrywają zawody – takie jak pisarz, notariusz, tłumacz, prawnik wyspecjalizowany, członek kancelarii – która reprezentuje ściśle zdefiniowaną władzę. Każde biskupstwo i parafia mają wykształconego szefa (biskupa, proboszcza). Powstają nowe szkoły, skryptoria i kancelarie, zespoły wyspecjalizowanych prawników.

Pytanie – gdzie byli wykształceni? Odpowiedź – w szkołach i uniwersytetach. Przypomnijmy – że podróże kształcą od czasów wypraw krzyżowych. Ponadto – artyści i uczeni od zawsze prowadzili wędrowny tryb życia. Przez stulecia trwały liczne pielgrzymki po całej Europie (od Ziemi Świętej – po Compostele). Rozrastała się sieć szkół katedralnych i parafialnych. Na przykład Szkoła Płocka wspominana przez kronikarzy Europy już w roku 1148. Rozwój szkolnictwa różnych szczebli był w interesie zarówno władzy świeckiej jak i duchownej. W roku 1215 ogłoszono zalecenie IV Soboru Laterańskiego – aby w szkołach kościelnych uczono według programu trivium (gramatyka, dialektyka, retoryka). Pytanie – kto uczęszczał do tych szkół? Odpowiedź – mieszczanie różnych środowisk, rzemiosł i zawodów, przedstawiciele środowisk rycerskich i ziemiańskich, arystokracja, urzędnicy, duchowieństwo.,wędrowni żacy, scholarzy, trubadurzy, truwerzy, „minnesaengerzy” (wędrowni śpiewacy i muzycy) – o tajemniczym pochodzeniu…

Prawnicy gromadzili się szczególnie przy kuriach biskupich i dworach książęcych. Słynne były Biblioteki Prawnicze w Krakowie i Gnieźnie. Rozwijało się piśmiennictwo łacińskie, a na przełomie XII i XIII wieku powstawały już teksty polskie i częściowo polskie (Bulla Gnieźnieńska, Kazania Świętokrzyskie, Psałterz Floriański, Księga Henrykowska, Pieśni i Hymny – np. Hymn „Bogurodzica”). Ważną rolę w upowszechnianiu oświaty pełnią kroniki. Wymieniamy tu najważniejsze…

Kronika Galla Anonima (do 1202 roku)
Kronika Wincentego Kadłubka (ok. 1150-1223)
Kronika Wielkopolska (do ok 1272)
Kronika Janka z Czarnkowa (pisana w latach 1386-1387)
Kronika Jana Długosza (1415-1480)

Cesarz Otton III w 1000 roku odbył pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie, fragment Ewangeliarza Ottona III z ok. 1000 roku

Bibliografia:
(skrót oraz niezbędne uproszczenia)

- Archiwa Kościołów, Uniwersytetów, Bibliotek, etc.
- A. Bielowski - Polska Akademia Umiejętności – oprac. oraz wyd. - Monumenta Poloniae Historica. Pomniki Dziejowe Polski T.1-6, Lwów-Kraków, 1884-1888 KPBC
- J.Białostocki - Sztuka Cenniejsza Niż Złoto, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008
- Zdzisław Brodecki i Anna Maria Nawrot – Świątynia w cyberkulturze (Technologie cyfrowe i prawo w społeczeństwie wiedzy), Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, 2007
- Aleksander Brueckner – Słownik etymologiczny języka polskiego – 1956
- Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody: https://crfop.gdos.gov.pl
- Tadeusz Chrzanowski – Ołtarz Mariacki Wita Stwosza – Interpress. Warszawa, 1985
- Norman Davies - Europa. Rozprawa historyka z historią wydanie II, Znak, 2010
- Norman Davies - Boże igrzysko. Historia Polski wydanie I, Znak, 1989
- Karol Estreicher - Historia sztuki w zarysie, Kraków - Warszawa, 1973
- Konstanty Ildefons Gałczyński – Wit Stwosz – Czytelnik, Warszawa, 1979
- Nikolaus Harnoncourt - Muzyka mową dźwięków. Dialog Muzyczny, (wyd. pol.), Wyd. Me-Komp, 1995-2011
- Elmar Holenstein – Philosophie - Atlas: Orte und Wege des Denkens, Zurich, 2004
- Antonina Jelicz - Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543, Wyd. Glob 1985,
- Antonina Jelicz – Wybór kronik staropolskich – PIW, Warszawa,
- Antonina Jelicz – Antologia literatury polskiego średniowiecza – PIW, Warszawa, 1987
- Jan Kochanowski - Dzieła polskie, T1,2, Wyd. PIW, Warszawa, 1976
- Jan Kochanowski - Odprawa posółw greckich, Ossolineum, Wrocław, 1987
- Brygida Kürbis - Myśli i nauki Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, 1980
- Brygida Kürbis - Na progach historii, T. 1–2 (1994–2001)
- Brygida Kürbis – oprac. oraz wyd. - Monumenta Poloniae Historica. Pomniki Dziejowe Polski (Nowa Seria), Tom I i nn – Kraków – Poznań, 1948
- Zdzisław Kliś - Studia z dziejów Kościoła św. Krzyża w Krakowie – wyd. Krakowska Parafia Miłosierdzia – Drukarnia akcydensowa, Kraków, 1996
- Kościół św Krzyża w Krakowie – Przewodnik – wyd. parafialne 2014
- Julian Lewański – Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa, 1981
- Jean Ladrière - L'Articulation du sens, Desclée de Brouwer, Paris, 1970
- Jerzy Z. Łoziński – Pomniki sztuki w Polsce T1-3– Arkady, Warszawa, 1985-1990
- Karol Maleczyński - Monumenta Poloniae Historica nova series – tom II, Kraków, 1952
- Maria Renata Mayenowa - Słownik polszczyzny XVI wieku, Ossolineum – IBL-PAN, 1966-1995
- Gabriela Mikołajczyk – Katedra w Gnieźnie. Przewodnik. W tysiąclecie kanonizacji św. Wojciecha, Wyd. Gaudentianumm, Gniezno, 1999
- Andrzej Nowak - Dzieje polski T.1-6 , Wyd. Biały Kruk, Kraków 2014-2021
- Andrzej Nowak - Między nieładem a niewolą. Krótka historia myśli politycznej, Wyd. Biały Kruk, 2020
- Marian Plezia - Monumenta Poloniae Historica nova series – tom XI, Kraków, 1994
- Krzysztof Pomian – Muzeum. Historia światowa, T.1-3 , Warszawa 2023-2024
- Tomasz Przesławski - W poszukiwaniu dobra w perspektywie jednostkowej i społecznej. Księga jubileuszowa z okazji 80-lecia urodzin dr hab. Krystyny Ostrowskiej, Wyd Inst Wymiaru Sprawiedliwości, 2020
- Marta Romanowska - Stanisław Wyspiański, wyd. Bosz 2009
- Jerzy Topolski - Dzieje Polski, wyd. Naukowe PWN 1981
- H.Samsonowicz - Złota Jesień Polskiego Średniowiecza, Nauka i Innowacje, 2014
- Giorgio Vasari - Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum. Karol Estreicher, PIW, Kraków, 1980 – Warszawa, 1989
- Stanisław Waltoś – Grabież Ołtarza Wita Stwosza - Wolters Kluwer Polska, 2015
- Leszek Wetesko - "Drzwi Gnieźnieńskie" Minialbum Wyd. Plinta, Gniezno 2012
- Bernhard Waldenfels - Das sokratische Fragen, Meisenheim: A. Hain 1961
- Stanisław Wyspiański – Wszystkie dzieła zebrane T1-16, Wydawnictwo Literackie. Kraków 1956-1995

Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie,
A ludzką sprawiedliwość
w ręku trzymacie;
Wy, mówię, którym ludzi paść poruczono
I zwierzchności nad stadem Bożym zwierzono,

Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemi,
Żeście miejsca zasiedli Boże na ziemi,
Z którego macie nie tak swe własne rzeczy
Jako wszytek ludzki mieć rodzaj na pieczy.
…

Jan Kochanowski
Odprawa, Czarnolas, 22 Grudnia 1577